Skini odjeću. To su prve riječi izgovorene u erotičnoj romantičnoj drami “Nepodnošljiva lakoća postojanja” (“The Unbearable Lightness Of Being”, 1988.), ambicioznoj ekranizaciji istoimena, savršeno naslovljena romana velikog češkog pisca Milana Kundere. Izgovara ih praški kirurg Tomas u interpretaciji Daniela Day-Lewisa.
Riječi su tu da oslikaju Tomasa kao nepopravljiva ženskara koji zavodi kolegice na poslu. No, istovremeno, redatelj Philip Kaufman (“Put u svemir”) tim riječima kao da najavljuje i intimno razodijevanje likova, njihov mentalni striptiz, preseljen na ekran sa stranica Kunderine knjige, ambijentirane u Prag i (dijelomično) Ženevu krajem šezdesetih.
Egzistencijalni roman iz 1984. smatrao se nefilmičnim zbog hvatanja neopipljive “nepodnošljive lakoće postojanja” u kadru i Kunderina elokventnog filozofskog toka misli o ljubavi, politici, erotici, gubitku ideala, prirodi čovjekova postojanja, povezanosti među ljudima, tajnama ljudskog srca i uma, životu kao komediji i tragediji u svom njegovu smislu i besmislu.
Pa ipak, Kaufman je uhvatio njegovu suštinu uz pomoć koscenarista Jean-Claudea Carrièrea (“Diskretni šarm buržoazije”) i glumačke ekipe na čelu s Day-Lewisom kao Tomasom, glumcem dotad zapaženim u “Bountyju”, “Mojoj lijepoj praonici” i “Sobi s pogledom”, dakle godinama prije nego što se proslavio (“Posljednji Mohikanac”, “U ime oca”) i ponio teret metodskih uloga (“Bande New Yorka”, “Lincoln”, “Fantomska nit”).
“Živimo samo jednom”, podsjeća Tomas na Kunderinu filozofiju i traži “lakoću postojanja” u intelektualnoj i tjelesnoj slobodi, odnosno životu bez ljubavnih obaveza u vrijeme Praškog proljeća. Tomas je u slobodnoj vezi s boemskom umjetnicom Sabinom (sjajna Lena Olin), ženom koja ga je “najbolje razumjela” jer je i sama slična njemu, posvećena “lakoći postojanja”, što pokazuje u nekoliko navrata, među ostalim i kad otvori prozor u vlaku i pusti kišu unutra (“Volim vlakove, tako su erotični”).
Stvari se mijenjaju kad Tomas u provincijskom gradiću upozna Terezu (solidna Juliette Binoche), konobaricu sa srnećim očima i pasioniranu ljubiteljicu književnosti. “Nitko ovdje ne čita i ne diskutira o ičemu”, govori ona s “Anom Karenjinom” u ruci na rastanku s Tomasom, nakon što provedu neko vrijeme zajedno.
Nedugo poslije Tomasova povratka u Prag, za njim stiže i Tereza i pokuca mu na vrata. Hoće li Tomasovo ženskarenje prestati pojavom nove žene u njegovu životu? Može li Tomas žrtvovati svoju slobodu i “lakoću postojanja” zbog Tereze koja se tijekom njegovih izbivanja pronalazi u ulozi fotografkinje?
Fokusiran na likove i njihove međuodnose, Kaufman gradi seksualni i senzualni ljubavni trokut Tomas-Sabina-Tereza u osvit ruske invazije na Češku 1968. i gušenja Praškog proljeća, miješajući erotsko i političko. Erotske scene su realistične i nesputane u intimi, posebice kad je Olin u kadru, podsjećajući na “Posljednji tango u Parizu”, s reduciranim porivima za voajerskim erotsko-trilerskim seksom.
Iako Tomas kaže “Nije me briga za politiku”, “Nepodnošljiva lakoća postojanja” se politizira dolaskom ruskih tenkova u Prag. Invaziju Kaufman režira ispreplećući rekreirane crno-bijele kadrove Bergmanova dežurnog snimatelja Svena Nykvista i arhivske dokumentarne c/b snimke, a to rezultira izvanrednim doku-dramskim prizorima s Day-Lewisom i Binoche usred kaosa i prosvjeda, realističnom “art-house” pretečom sličnih kasnijih nastojanja Roberta Zemeckisa u “Forrestu Gumpu”, ostvarenih uz pomoć vizualnih efekata.
“The Unbearable Lightness Of Being” je cijeli u dvojnostima koje koegzistiraju kao dvije strane istog novčića, erotsko-političko, fikcija-zbilja, Istok i Zapad... Pridodajmo Sabinu i Terezu: jedna je umjetnica, druga fotografkinja, obje se na svoj način bave slikama, a predstavljaju dva pola Tomasove duše, razapete između seksa i (moguće) ljubavi.
Jednako tako, Kaufman snima “Nepodnošljivu lakoću postojanja” na zlatnoj sredini američke i europske kinematografije, onako kao što je to radio Miloš Forman kad je stigao u Ameriku (“Let iznad kukavičjeg gnijezda”, “Kosa”), tj. hollywoodske romantične melodrame a la “Moja Afrika” i europskog umjetničkog ljubavno-dramskog filma tipa “Betty Blue”.
Tijekom novog susreta s “The Unbearable Lightness Of Being” vidljivo je da Kaufman, osim u Kunderi, pronalazi inspiraciju u filmovima čehoslovačkog “novog vala”, ali i to da je, moguće, inspirirao Krzysztofa Kieslowskog za scene s Binoche u “Tri boje: Plavo” (Tereza u bazenu).
Kaufman režira nadahnuto i nadograđuje opise u knjizi neobičnim kadriranjima, kao u putenoj sceni sa Sabinom iznad ogledala ili kad ona pozira naga za Terezu, a za režijsko anale je orkestracija ruske invazije kao povijesnog događaja većeg od likova i njihovih života. Gledajući film sada i ovdje, nemoguće je ne promisliti postoje li neki Tomas, Sabina i Tereza u Ukrajini pod ruskom invazijom. Možda i postoje, ali tko zna hoće li netko njihovu priču opisati kao Kundera i režirati kao Kaufman.